De coronacrisis heeft pijnlijk blootgelegd wie de ‘corporate villains’ zijn. Bedrijven die zich de afgelopen jaren – onder druk van aandeelhouders – blindstaarden op korte termijn winstmaximalisatie, maar vrijwel direct in financiële problemen kwamen toen COVID-19 wereldwijd de kop opstak. Sommige moesten staatssteun aanvragen wat hen op veel publieke verontwaardiging kwam te staan. VPRO Tegenlicht gaat op zoek naar nieuwe bedrijfsmodellen die de economie crisisbestendig(er) maken. De uitzending is op zondag 20 september om 22.05 uur op NPO 2.

The Financial Times kondigde ‘het einde van het aandeelhouderskapitalisme’ aan, zelfs de conservatieve krant ziet in dat het anders moet. De internationaal vermaarde econoom Mariana Mazzucato ziet de coronacrisis als een unieke gelegenheid voor de overheid om nu als ‘verandermacht’ op te treden. De dominantie van de private sector is volgens haar voorbij; ‘het “extractie-model” zal gaan plaatsmaken voor vormen van zakendoen die juist waarde toevoegen in plaats van onttrekken.’ Gelukkig experimenteert een voorhoede van ondernemers al met nieuwe bedrijfsmodellen die stabiliteit, verantwoordelijkheid en continuïteit als leidraad nemen. Denk aan een collectief van bedrijven dat samenwerkt in een coöperatie en fondsen, arbeidskrachten en andere resources deelt.

Ondernemingen zijn tegenwoordig, de tech-sector voorop, vaak gecommodificeerd: de waarde van een bedrijf is belangrijker geworden dan de producten of diensten die het realiseert. Het verhandelen van bedrijven lijkt het hoogste doel geworden en idealen zijn naar de achtergrond verdwenen, of totaal uit beeld geraakt. Melanie Rieback, oprichter van een cybersecuritybedrijf, organiseert startup-bootcamps waarin ze deelnemers leert ondernemen zonder hun idealen overboord te gooien.

Maar er zijn ook grote, gerenommeerde bedrijven waar de aandeelhouderswinst níet voorop staat. De Deense bierbrouwer Carlsberg heeft al bijna honderd jaar een constructie waarbij een stichting de meerderheid van de stemgerechtigde aandelen bezit. De Nederlandse topman Cees ’t Hart heeft als geen ander zicht op de verschillen tussen ‘zijn’ Carlsberg en multinationals waarin de aandeelhouder het volledig voor het zeggen heeft. Welke toekomst ziet hij voor bedrijven die zich alleen op kortetermijnwinst richten?

‘Het feit dat het een foundation, onderdeel van een stichting is, was voor mij wel een heel belangrijke, ja, beslissingsfactor geweest om hier te werken. […] Om nou elke morgen je bed uit te komen om het beter te doen voor de derde Ferrari van een investeerder, dat is niet zo motiverend.’ – Cees ’t Hart (CEO, Carlsberg)

‘Bedrijven zoals Apple en Unilever zeggen: Kom bij ons werken, we hebben een hoger doel dan alleen winst maken. Kijk maar naar hun recruitment videos. Maar veel jongeren realiseren zich dat het daar uiteindelijk alleen maar om de aandeelhouder gaat. Omdat uiteindelijk de aandeelhouder daar alles bepaalt.’  – Armin Steuernagel (oprichter, Purpose Foundation)
 ‘We hebben een heel raar systeem gecreëerd met ons pensioengeld. Een systeem waarbij ons geld wordt geïnvesteerd op een manier dat alle partijen in het systeem een slaaf zijn van de andere spelers. Niemand heeft de macht om iets anders te doen. Niemand kan zich écht verantwoordelijk gedragen.’