Papier en karton worden steeds vaker gebruikt voor de verpakking van voedingsmiddelen en dranken. Ze worden gezien en vermarkt als een milieuvriendelijk alternatief voor plastic verpakkingen, die steeds meer in de ban worden gedaan. Nieuw onderzoek van Profundo toont echter aan dat wegwerp papierenverpakkingen geen oplossing zijn voor de problemen die plastic verpakkingen veroorzaken. De productie ervan leidt tot ontbossing, slurpt water en energie en ze zijn moeilijk te recyclen vanwege de coatings en chemicaliën die nodig zijn om vetten en vocht in het voedsel te weerstaan. De enige duurzame oplossing is het verminderen van onze afhankelijkheid van producten en materialen voor eenmalig gebruik.
Papieren verpakkingen in de voedingsmiddelen- en drankensector, goed voor tweederde van de totale verpakkingsmarkt in Europa, stellen ons voor meerdere uitdagingen. Ten eerste draagt de papier- en verpakkingsindustrie bij aan klimaatverandering, verlies van biodiversiteit en ontbossing in de landen van herkomst. Elk jaar worden er drie miljard bomen gekapt voor de papierverpakkingenindustrie, in onder andere Brazilië, Zweden en Finland. Voor de meeste voedselverpakkingen worden nieuwe vezels gebruikt vanwege onder meer de voedselveiligheid. Slechts de helft van het papier en karton dat wordt geproduceerd voor voedselverpakking bevat een bepaald percentage gerecyclede vezels.
Ten tweede is de pulp- en papierindustrie ’s werelds derde grootste waterverbruiker: voor de productie van één A4-vel papier is ongeveer 10 liter water nodig. De industrie is ook ’s werelds vijfde grootste verbruiker van energie, goed voor ongeveer 6% van het wereldwijde industriële energieverbruik en 2% van de directe industriële CO2-uitstoot. Volgens het Internationaal Energieagentschap (IEA) ligt de pulp- en papierindustrie achter in het behalen van haar klimaatdoelstellingen.
Gevaarlijke chemicaliën
Papieren voedselverpakkingen worden vaak bewerkt met coatings, chemicaliën, folies en andere beschermende materialen om het materiaal bestand te maken tegen de vetten en vloeistoffen van onze hamburgers en drankjes. Een drankkarton bestaat bijvoorbeeld uit ongeveer 75% karton, 20% plastic en tot 5% aluminiumfolie. Hoewel deze meerlaagse verpakkingsmaterialen voor voedingsmiddelen en dranken steeds meer worden gebruikt in de voedingsmiddelensector, zijn ze moeilijk te recyclen omdat de materialen moeilijk van elkaar te scheiden zijn. Er zijn gespecialiseerde fabrieken nodig, waarvan er maar een paar bestaan in Europa. Bovendien zijn papieren verpakkingen vaak vervuild met voedselresten. Dit alles maakt het materiaal minder geschikt om te gebruiken voor de productie van nieuwe voedselverpakkingen. Eén onderzoek toonde zelfs aan dat plastic producten in 74% van de geteste monsters beter recyclebaar waren dan papieren composietalternatieven.
Met een totaal van 32,7 miljoen ton afval in 2020 is het aandeel van papierafval (41%) in de totale afvalproductie in Europa groter dan het totaal van de twee volgende grootste afvalstromen samen: plastic (19,4%) en glas (19,1%). Hoewel het officiële recyclingpercentage van papier en karton in Europa 71,4% bedraagt (2021), ligt dit percentage aanzienlijk lager voor papier en karton dat wordt gebruikt voor voedselverpakkingen. Dit komt door de problemen met het recyclen van de complexe materialen, maar ook omdat veel wegwerp voedselverpakkingsproducten zoals bekers en bakjes zelden apart worden ingezameld waardoor ze ook niet worden gerecycled.
Bovendien is bewezen dat veel van de chemische stoffen, ook gevaarlijke, die worden gebruikt in materialen op papierbasis, in het voedsel terecht komen. Van de 608 zogenaamde zorgwekkende stoffen die in voedselverpakkingen worden aangetroffen, worden er 256 (42%) gebruikt in verpakkingsmaterialen van papier en karton. Deze chemische stoffen kunnen in ons lichaam en in het milieu terechtkomen. Daarmee bedreigen ze de gezondheid, omdat sommige van deze stoffen kankerverwekkend kunnen zijn, of het voortplantings- en hormonale systeem van de mens kunnen verstoren. Het is dan ook zeer zorgwekkend dat er geen volledig overzicht beschikbaar is van chemische stoffen die worden gebruikt in de productieprocessen van verpakkingsmaterialen van papier en karton.
Plastic vervuiling
Het onderzoek van Profundo naar papieren verpakkingen werd in oktober 2023 gepubliceerd door Rethink Plastic Alliance, Zero Waste Europe, het Europees Milieubureau, Fern en het Environmental Paper Network. Zoals verwacht, zijn er vanuit de plasticindustrie veel reacties gekomen op het rapport, om het te gebruiken voor de eigen lobby. Maar de kritiek op papier betekent niet dat we weer terug moeten naar plastic. Eerder onderzoek van Profundo (en anderen) heeft aangetoond dat er miljarden gaan naar een industrie die de winning van fossiele brandstoffen stimuleert. Het gevolg: meer plastic in onze oceanen en grotere uitstoot van broeikasgassen. Plastic is verantwoordelijk voor minstens 3 tot 4% van de wereldwijde uitstoot. Het bewijs dat plasticvervuiling schadelijk is voor mensen, dieren en het milieu stapelt zich op.
Verder moge duidelijk zijn dat de problemen met papier vooral betrekking hebben op de verpakking van voedingsmiddelen en dranken. Voor andere verpakkingen kan papier juist een duurzamere optie zijn dan plastic, mits er voornamelijk gerecycled materiaal wordt gebruikt en het papier wordt hergebruikt. Bedrijven moeten bovendien ook transparanter zijn over de impact van de verpakkingsmaterialen die ze produceren en gebruiken, zoals over onder meer de uitstoot en afvalproductie. Dit kan innovatie en concurrentie stimuleren en mensen helpen de duurzaamste keuze te maken.
De uitkomsten van al deze onderzoeken noopt ons tot het stoppen met het maken en gebruiken van wegwerpverpakkingen. Het ene rampzalige materiaal moet niet simpelweg worden vervangen door een ander. Bedrijven moeten herbruikbare, recyclebare en duurzame producten ontwerpen, en ze moeten hun verantwoordelijkheid nemen voor de producten die ze op de markt brengen door te betalen voor hergebruik en recycling en voor het opruimen van vervuiling, of die nu wordt veroorzaakt door papieren materialen of plastic.
EU-verordening verpakking en verpakkingsafval
In de lopende onderhandelingen over de EU-verordening betreffende verpakking en verpakkingsafval moet er aandacht zijn voor de problemen van papieren voedselverpakkingen zoals beschreven in onze studie. We moeten stoppen met wegwerpspullen en overstappen op goed ontworpen systemen voor hergebruik. Het op de markt brengen van papieren wegwerpverpakkingen als duurzame alternatieven voor plastic verpakkingen misleidt burgers en beleidsmakers.
Om de groeiende hoeveelheid wegwerpverpakkingsafval te beperken, moet de EU het gebruik van wegwerp verpakkingen reguleren. Dit is ook van het grootste belang om de dringende gevolgen voor bossen, het klimaat, de biodiversiteit, het watergebruik en de volksgezondheid te verminderen. Verder moet het wijdverbreide gebruik van composietverpakkingsmaterialen en het afval dat daardoor ontstaat, aan banden worden gelegd. Wetgeving moet het gebruik van schadelijke chemicaliën beperken en bedrijven aansporen om transparant te zijn over het soort chemicaliën dat papieren verpakkingen bevatten.
Manon Stravens werkt voor Profundo, onderzoeksbureau duurzaamheid