Leren van de slavernijgeschiedenis!

Indrukwekkend vond ik de grote slavernij-herdenking op 1 juli in Amsterdam, uitgezonden op NPO 1. Ik was onder de indruk van de goede woorden, de mooie beelden, de indringende zang en natuurlijk ook het nu algemeen onderkennen van de vreselijke geschiedenis die onze voorouders honderden jaren hebben veroorzaakt. Met ongekend leed en andere negatieve gevolgen, tot op de dag van vandaag; de doorwerking zoals het terecht werd genoemd.

Pas na 20 jaar

Klaas Knot maakte indruk door bij de herdenking excuus uit te spreken namens de Nederlandse Bank. Langzaam maar zeker ervaren meer mensen diepe schaamte en onmiskenbare afkeuring van ons laakbare verleden. Het zet je telkens weer aan het denken. Dat dit zo kon gebeuren! En pas 20 jaar geleden werd in ons land begonnen hier op een waardige manier bij stil te staan en te herdenken. Het was toen al bijna 140 jaar na de formele afschaffing van de slavernij in Nederland en haar verre koloniën in 1863. En bijna 130 jaar na de echte afschaffing, in 1873. Dat het zo lang moest duren…!

Mondiale Footprints

Er heeft zich sinds ongeveer 50 jaar geleden een nieuwe en enigszins vergelijkbare kwestie ontwikkeld, aanvankelijk nog nauwelijks opgemerkt, en de grote vraag is wanneer we zover zullen zijn dat ook daar een grote herdenking over zal gaan plaats vinden, en of er dan ook excuses zullen komen. Ik bedoel de nu ongekend grote mondiale Voetafdrukken of Footprints van de rijke landen, maar ook van alle rijke mensen elders op Aarde. Dit gaat dus uitdrukkelijk ook over ons in Nederland. Dat mensen veel geld hebben levert diverse maatschappelijke problemen op, zoals goed beschreven is door prof. Ingrid Robeyns in haar boekje ‘Rijkdom’ (1). Eén van die problemen is dat men met het vele geld een grote aanslag pleegt op de mondiale hulpbronnen, de biodiversiteit en het klimaat. Maar het is evenzeer een groot sociaal probleem. Want voor de vele armen op Aarde blijft er bitter weinig over. De afstand tussen rijk en arm is extreem groot geworden. Onlangs werd bekend dat ruim de helft van de Nederlanders nu zelfs behoort tot de 10% rijksten van de wereld. Maar ook velen van die andere helft Nederlanders hebben tegenwoordig een Voetafdruk die ver boven een duurzaam en rechtvaardig niveau uitsteekt. Dus zijn we mede-schuldig aan de mondiale wantoestand, zoals destijds met de slavernij. De gemiddelde voetafdruk van alle Nederlanders is nu zelfs 5,6 hectare, terwijl het nog beschikbare areaal aan biocapaciteit per wereldbewoner nog slechts 1,6 hectare is! Dat we het zover hebben laten komen…!

Our Common Future

Tot ongeveer 1970 was de Aarde nog niet overbelast ofwel in overshoot. Maar er kwam mondiaal een flinke groeispurt aan en diverse milieuproblemen dienden zich aan. De Club van Rome waarschuwde in 1972 voor de grenzen die langzaam maar zeker in zicht zouden komen, door de snelle groei van de wereldbevolking en ook van de consumptie. Het bekende VN-Brundtland-rapport Our Common Future legde die moeilijke boodschap in 1987 bij alle regeringen neer, met de dringende oproep aan een duurzame ontwikkeling te gaan werken en de beperkte mondiale hulpbronnen eerlijker te gaan verdelen, ook met het oog op volgende generaties. Uit dat rapport werd algemeen bekend dat slechts een kwart van de wereldbevolking gebruik maakte van ongeveer 80% van de jaarlijks verhandelde grondstoffen. Dus voor driekwart van de wereldbewoners bleef er toen al niet veel meer over. Maar de rijke landen hebben die boodschap niet ter harte genomen en zo volgden er intussen nog ruim drie decennia van voortgaande groei van het grondstoffengebruik en de CO2-uitstoot, zodat het klimaatprobleem nog groter werd en ook de biodiversiteit dramatisch achteruit is gegaan. Ofwel: de rijken werden nóg rijker en hun voetafdrukken ongekend groot. Een groeiend aantal armen zijn er de dupe van, ook in de rijke landen.

Klimaatontwrichting

Mede door ons koloniaal verleden en de slavenhandel zijn we zo rijk geworden. En ook de huidige handel heeft nog steeds een koloniaal karakter. Ongelijke ruil tussen rijke en arme landen is een belangrijk systeemkenmerk. We betalen nu wel iets voor alle importen, en het wordt nog keurig ‘internationale handel’ genoemd, inclusief bijvoorbeeld verborgen kinderarbeid en ecologische schade. Handelsbevordering is een grote prioriteit gebleven. Koninklijke en presidentiële handelsdelegaties reizen regelmatig de wereld over. Nog steeds blijken de rijke landen veruit de grootste graaiers en zijn daardoor bijvoorbeeld veruit de grootste veroorzakers van de klimaatontwrichting. De CO2-uitstoot is gemiddeld 60% van onze Voetafdruk, en de resterende 40% gaat over landbeslag, ook via landgrabbing elders op Aarde. Dat is vooral voor veevoer zoals soja, en producten als palmolie (ook voor biodiesel), avocado’s, bananen, koffie en tegenwoordig ook om ‘klimaatcompensatie-bomen’ te planten Door oog te hebben voor onze grote historische uitstoot van CO2 is het debat over Climate Justice op de politieke agenda gekomen. Rijke landen hebben dit knelpunt nu min of meer onderkend en willen nu wat extra betalen voor klimaatbeleid in minder rijke landen, mede als welbegrepen eigenbelang. Dat is een hoopvol begin. Maar hoe gaat we verder met de verdeling van de mondiale grond en de grondstoffen?

Footprint Justice

Eerder heb ik al de naam genoemd van Ingrid Robeyns. Zij is als hoogleraar ethiek actief met het project Fair Limits. Zij vindt dat grote rijkdom vanwege de forse maatschappelijke problemen aangepakt dient te worden. Over de grote Voetafdrukken van de rijken komt Michael Lynch e.a. tot de conclusie dat het in feite crimineel is wat we daarmee anderen en de natuur aandoen (2). Het Platform Duurzame en Solidaire Economie gaat nog een stapje verder en wil het vraagstuk van de rijkdom en te grote voetafdrukken voorleggen aan het Internationaal Gerechtshof (3). Dat project kreeg de naam Footprint Justice, met de stelling: Een eerlijk Aarde-aandeel is een mensenrecht, voor de huidige en volgende generaties. Met een steunverklaring van de hoogleraren Jan Pronk, Hans Opschoor en Nico Schrijver wordt nu geprobeerd dit voorstel op de agenda te krijgen van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. Daarna zullen alle landen van de wereld de gelegenheid krijgen zich over genoemde stelling uit te spreken. Daarna volgt een uitspraak van het Internationaal Gerechtshof. Dat heet een Advisory opinion. Het zal helaas nog wel even duren voordat het zover is. In mei 2022 riep Oxfam op de superrijken aan te pakken. Dat zal zeker helpen, een goed begin. Maar dan de vele ‘gewone’ rijken nog.

Pas in 2162?

De grote vraag is wanneer we de ernst van de geschetste situatie algemeen zullen erkennen. We plegen ernstige misdaden tegen de menselijkheid en de natuur/de schepping. Het is de olifant in de mondiale kamer. En als we het eindelijk erkennen, wat gaan we dan concreet doen? Dat zal weer heel wat voeten in de aarde hebben. Wellicht moeten ook daar weer rechters aan te pas komen, zodat er effectief een mondiale herverdeling en verduurzaming zal gaan plaats vinden. En als we die periode met gepaste maatregelen zijn doorgekomen, dan pas wordt het tijd om ook de jaren van de Grote Footprints te gaan herdenken. Dan zouden we eindelijk mondiaal een rechtvaardige en leefbare wereld kunnen meemaken. Er zullen wellicht ook nog excuses komen. In welk jaar zullen we dan ongeveer zitten? Toch niet pas in 2162, weer 140 jaar later? En wanneer zal Klaas Knot, of een van zijn opvolgers, excuses aanbieden over de rol van de Nederlandse Bank bij de systematische vergroting van onze mondiale voetafdruk? Hopelijk hebben we wel wat eerder voldoende van de slavernijgeschiedenis geleerd…!

Jan Juffermans

Met dank aan John Huige, Lou Keune en Gerrit Stegehuis voor hun reacties en voorstellen.

Dit artikel is eerder gepubliceerd op de website van Platform DSE

Noten:

(1) RIJKDOM door Ingrid Robeyns, hoogleraar ethiek in Utrecht, 98 pag., uitgeverij Prometheus, 2019.

(2) Zie het artikel van o.a. Michael J. Lynch “Measuring the Ecological Impact of the Wealthy: Excessive Consumption, Ecological Disorganization, Green Crime, and Justice” in Sage Journals, 15 mei 2019.

(3) Zie bijv: https://platformdse.org/footprint-justice-krijgt-meer-aandacht/