Eind 1996 werd Cor Herkströter met zijn toespraak ‘Omgaan met tegenstrijdige verwachtingen – de dilemma’s van multinationals’ in één klap een van de pioniers van wat later maatschappelijk verantwoord ondernemen is gaan heten. Het boetekleed dat Herkströter aantrok over de manier waarop Shell met de wereld had gecommuniceerd over zijn beleid, verraste vriend en vijand. Toneelgroep Hollandia gebruikte een deel van zijn ‘mea culpa’ samen met teksten van Pier Paolo Pasolini en Marguerite Duras in zijn voorstelling Twee Stemmen. En zo werd de als gereserveerd en onopvallend bekendstaande president-directeur van het grootste olieconcern van de wereld opeens een bekende Nederlander. Shell kreeg bij het grote publiek het imago van moderne en progressieve onderneming.

– Hoe kwam u op het idee voor de speech die u in oktober 1996 heeft gehouden voor het Nederlands Genootschap voor Internationale Zaken?

‘Dat was een combinatie van factoren. Er was zoveel aan het veranderen in de maatschappij. Ik kwam in gesprek met jonge mensen die mij vertelden wat hun wensen en problemen waren. Dat zette mij aan het denken. Ik vond en vind dat ondernemingen de deuren open moeten gooien. Bedrijven hebben de neiging om een eiland te zijn. In plaats van het verleden aan te klagen heb ik met mijn speech vooruit willen kijken en aan willen geven dat ondernemingen een actievere rol moeten spelen in de toekomst.’

– Waarom moeten bedrijven een actievere rol spelen in de toekomst of zoals dat tegenwoordig heet maatschappelijk verantwoord ondernemen?

‘Ik hou niet van de term maatschappelijk verantwoord ondernemen. Ik heb het liever over verantwoord ondernemen. Bedrijven zijn onderdeel van de maatschappij en dus per definitie maatschappelijk. Maar dat ondernemingen meer op hun gedrag aangesproken worden is een maatschappelijke ontwikkeling. Door de privatiseringen zijn zij zich gaan bewegen op gebieden die meer in de publieke belangstelling staan. Het is dus een logische stap dat de burger meer van de ondernemingen wil weten.’

– Bent u het eens met de constatering van de Britse auteur Noreena Hertz dat bedrijven de macht over hebben genomen van de politiek?

‘Ik heb een hekel aan het woord macht. Het gaat niet om macht. Het gaat erom of je in staat bent om dingen ten goede te veranderen. Op een aantal gebieden bleek de politiek minder effectief te zijn en daarmee niet meer de aangewezen autoriteit om het te doen. Sommige dingen kun je beter overlaten aan het bedrijfsleven. De politiek houdt natuurlijk het primaat van de regels, van de wetgeving. Dat is in Europa het samenspel van de nationale politiek en Brussel.’

– Vindt u dat er regels moeten komen voor verantwoord ondernemen?

Nee, ik vind dat de politiek dat moet overlaten aan het bedrijfsleven, maar er moet wel een uitwisseling van ideeën blijven. De burgers doen dat al. Zij zijn door de moderne communicatietechnologie beter in staat te volgen wat ondernemingen wereldwijd doen en vragen hun voorts om verantwoording ervan. En dat gaat vanzelf, zonder dat daar een duidelijke organisatie achter zit.’

– U bent nu als hoogleraar verbonden aan de economische faculteit van de Universiteit van Amsterdam. U doet onderzoek naar verantwoord ondernemen?

‘Het onderwerp heeft altijd mijn bijzondere belangstelling gehad, maar ik heb een andere ingang dan de meesten ( Herkströter is registeraccountant-red.). Omdat de termen en terminologieën over verantwoord ondernemen door elkaar lopen en dat voor vele mensen nogal verwarrend is, zijn we begin dit jaar begonnen met een door hetbedrijfsleven gesponsord onderzoek dat moet leiden tot het objectiveren van de begrippen die bij verantwoord ondernemen horen. De huidige maatschappelijke verslagen van ondernemingen vertellen niets over de waardecreatie van hun activiteiten op dat gebied. Dat is zonde want je kan dan als onderneming niet zien wat het je oplevert. Ik ben ervan overtuigd dat verantwoord ondernemen, dus duurzaamheid en een goed sociaal-ethisch beleid en maatschappelijke acceptatie integreren in de ondernemingsstrategie, een grotere toegevoegde waarde oplevert. Maar ik wil dat kunnen laten zien.’

– Met getallen?

‘Ja, dat is heel moeilijk, dat geef ik onmiddellijk toe, maar alleen door een goede interne structuur kunnen bedrijven gaan meten wat verantwoord ondernemen hun oplevert. En misschien levert het wel niets op. Misschien leidt het bij sommige ondernemingen wel tot waardevernietiging in plaats van waardecreatie. Ik kan het me niet voorstellen, maar het zou kunnen. Iedereen kijkt naar de sociale kant van de onderneming en de milieukant en houdt een boekhouding daarover bij, maar iedereen stopt bij het toekennen van een waarde daaraan. Je moet dus een interne structuur bouwen, ingebed in de traditionele managementsystemen, waardoor je kan meten wat de zorg voor milieu, mensen en financieel rendement je oplevert. Die drie dingen zijn communicerende vaten. Het is belangrijk dat tussen die drie vaten een evenwicht wordt gevonden. Maar dan moeten we het eerst kunnen meten. Ik vraag op college mijn studenten wel eens: ”Jullie zijn auditors. Jullie moeten vaststellen wat er gebeurt op het gebied van duurzaamheid. Als je niet weet wat het oplevert, weet je ook niet hoe je het moet afzetten tegen andere investeringsbeslissingen”.’

– Toch zijn er mensen die verontwaardigd zijn als verantwoord ondernemen bedrijven ook wat oplevert?

Dat is een onterechte verontwaardiging. Verantwoord ondernemen moet in het belang zijn van de maatschappij én in het belang van de onderneming. Je kan als bedrijf niet aan alle verwachtingen voldoen, maar je kan wel laten zien dat de zorg voor duurzaamheid en mensen geen holle kreet is. Bedrijven moeten in constante dialoog blijven met de maatschappij over dit soort zaken.’

Cor Herkströter houdt er niet van om op de voorgrond te treden als een éminence grise van het Nederlandse bedrijfsleven. ‘Ik hou van vooruitkijken en heb geen behoefte om te meieren over hoe het vroeger was.’ Toch is hij op 27 september voorzitter van een seminar over maatschappelijk verantwoord ondernemen.

Aan die dag nemen ook Paul Smits van KPN, Gerard Kleisterlee van Philips, Klaas de Jong van Numico en Herman Wijffels, voorzitter van de Sociaal Economische Raad, deel. De dag is georganiseerd door de studentenvereniging Efact van de KUB.

Marleen Janssen Groesbeek