De Europese Raad van Gotenburg heeft zich onlangs bij het voorstel van de Commissie voor een Europese strategie voor duurzame ontwikkeling aangesloten. In het verlengde van dit voorstel stelt het groenboek dat de productiviteit en de rentabiliteit van bedrijven kan worden verhoogd door economische, sociale en milieuoverwegingen nauw op elkaar af te stemmen. Bij de voorstelling van het groenboek zeiden de commissarissen Diamantopoulou en Liikanen dat “steeds meer bedrijven inzien dat er een verband bestaat tussen rentabiliteit en beste praktijken op ethisch en milieuvlak. Gewetensvolle bedrijven trekken niet alleen de beste werknemers aan, maar voorkomen ook dat die werknemers het bedrijf opnieuw verlaten. Bovendien kunnen ze een technologische voorsprong opbouwen die van vitaal belang voor hun concurrentiepositie is.” De Europese Raad van Lissabon (maart 2000) heeft zich tot doel gesteld van de Europese Unie “de meest concurrerende en dynamische kenniseconomie in de wereld te maken, in staat tot duurzame economische groei, met meer banen en een hechtere sociale samenhang.” Het groenboek is een rechtstreekse bijdrage aan deze doelstelling. Een deel van de uitdaging bestaat erin rentabiliteit aan duurzaamheid en verantwoordelijkheidszin te koppelen. Voorts is het zaak een juist evenwicht tussen flexibiliteit en verantwoordelijkheid te vinden bij het ontwikkelen van een bedrijfsvriendelijk klimaat.

De interne dimensie van de sociale verantwoordelijkheid van bedrijven

Recente aankondigingen van grootschalige afvloeiingen hebben veel aandacht gekregen en de schijnwerper gericht op de manier waarop bedrijven in dergelijke omstandigheden met hun werknemers omspringen. Sociaal verantwoordelijke bedrijven moeten op veranderingen kunnen inspelen een thema dat in het groenboek aan bod komt. In 2000 werden veel bedrijven geherstructureerd en er werd een record aan fusies en overnames opgetekend. Uit studies blijkt echter dat maar weinig herstructureringsoperaties erin slagen de onkosten terug te dringen, de productiviteit te verhogen en de kwaliteit en de klantenservice te verbeteren. Reden: herstructureringen tasten vaak het moreel, de creativiteit en de productiviteit van de werknemers aan. Het is vooral zaak om alle betrokken partijen via overleg en een open informatiebeleid bij de bezuinigingen te betrekken. Voorts moet een plan worden opgesteld om de rechten van de werknemers te beschermen en hun (waar nodig) de kans te geven zich om te scholen.

Meer algemeen past het debat over de sociale verantwoordelijkheid van bedrijven in het bredere kader van het voorstel van de Commissie voor een Europese strategie voor duurzame ontwikkeling een voorstel dat in grote lijnen door de Europese Raad van Gotenburg (juni 2001) is onderschreven. De belangrijkste boodschap van het document luidt dat economische groei, sociale samenhang en milieubescherming op lange termijn hand in hand gaan. Dit heeft tal van gevolgen voor de relatie tussen bedrijven en hun werknemers. Een sociaal verantwoordelijk personeelsbeleid (d.w.z. een duurzaam personeelsbeleid dat de hele samenleving ten goede komt) impliceert dat bedrijven belang hechten aan levenslang leren; gezondheid en veiligheid; een beter evenwicht tussen werk, gezinsleven en vrije tijd; een grotere verscheidenheid aan arbeidskrachten; gelijk loon en gelijke carrièremogelijkheden voor vrouwen; winstdeling en aandelenparticipatie; enzovoort. Al deze factoren kunnen rechtstreekse gevolgen voor de winstcijfers van bedrijven hebben, aangezien ze tot meer productiviteit, minder personeelsverloop, een groter aanpassingsvermogen, meer innovatie en betere en betrouwbaardere producten leiden. Het groenboek benadrukt voortdurend dat bedrijven er alle belang bij hebben om in hun relaties met andere betrokken partijen meer te doen dan het wettelijk minimum. Het respect van andere bedrijven en een goede reputatie zijn voor bedrijven waardevolle troeven.

De externe dimensie van de sociale verantwoordelijkheid van bedrijven

Sociale verantwoordelijkheid houdt niet op bij de poorten van een bedrijf: bedrijven moeten ook op plaatselijk, nationaal, Europees en internationaal vlak hun sociale verantwoordelijkheid nemen. Bedrijven moeten goede relaties met hun directe omgeving onderhouden, omdat ze het merendeel van hun werknemers op de plaatselijke arbeidsmarkt aanwerven. Bovendien vormt de plaatselijke markt voor de meeste bedrijven de belangrijkste afzetmarkt. Door positieve relaties met de plaatselijke bevolking aan te knopen kunnen bedrijven sociaal kapitaal vergaren. Op die manier kunnen bedrijven netwerken opzetten en contacten met andere bedrijven leggen. Grote bedrijven maken steeds vaker van hun relaties met de plaatselijke bevolking gebruik om de integratie van dochtermaatschappijen op markten waar ze zelf actief zijn, te vergemakkelijken. Ze bevorderen de integratie door bijvoorbeeld advies aan beginnende bedrijven en het MKB te verlenen of een minderheidsbelang in deze bedrijven te nemen (“corporate venturing”).

Het MKB neemt vooral op plaatselijk vlak traditiegetrouw zijn sociale verantwoordelijkheid. De consumenten verwachten van de bedrijven dat ze hun producten op een efficiënte en ethisch verantwoorde wijze produceren. De kans is groot dat bedrijven die duurzame relaties met hun klanten aanknopen en naar producten en diensten van hoogwaardige kwaliteit streven, meer winst boeken. De sociale verantwoordelijkheid van bedrijven heeft ook een sterke internationale dimensie, onder meer omdat de toeleveringsketens van bedrijven steeds vaker de hele wereld omspannen. Bedrijven hanteren steeds vaker en vooral in hun contacten met onderaannemers en leveranciers gedragscodes inzake arbeidsomstandigheden, mensenrechten en milieu. Ze nemen zo niet alleen hun sociale verantwoordelijkheid, maar proberen ook hun imago te verbeteren en negatieve reacties van klanten te voorkomen. Sociaal verantwoordelijke bedrijven leven ook alle relevante richtsnoeren van de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO) en van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) na. Het groenboek maakt echter ook duidelijk dat gedragscodes geen substituut voor nationale en internationale wetten vormen, maar de wetgeving wel kunnen aanvullen. Bovendien sorteren gedragscodes alleen effect als ze naar behoren worden toegepast. Daartoe is behoefte aan meer transparantie, beter toezicht en maatregelen om bedrijven bij de vrijwillige toepassing van gedragscodes te helpen.

Een holistische benadering van de sociale verantwoordelijkheid van bedrijven

Het is voor bedrijven belangrijk dat iedereen duidelijk kan zien dat alle aspecten van de bedrijfscultuur (van de planning, de uitvoering en het personeelsbeleid tot de dagelijkse besluitvorming) vanuit een sociaal verantwoordelijk perspectief worden benaderd. Heel wat multinationals publiceren al verslagen over sociale verantwoordelijkheid. In vergelijking met milieu, gezondheid en veiligheid komen de thema’s personeelsbeleid, sociaal overleg, kinderarbeid en mensenrechten in die verslagen maar mondjesmaat aan bod. Het groenboek pleit daarom voor een bredere consensus over de inhoud van de verslagen en voor uitvoerigere sociale accounting, rapportage en audits. Dit stemt overeen met het recente verzoek van de Commissie (zie de mededeling van de Commissie over een strategie voor duurzame ontwikkeling) dat alle op de beurs genoteerde bedrijven met tenminste 500 personeelsleden een “basistriplet” in hun jaarverslagen publiceren(2).

Het groenboek pleit ervoor om optimaal te profiteren van het wereldwijd gebruik van ethische labels. Consumenten vragen steeds vaker dat bedrijven hun sociale verantwoordelijkheid nemen. Daarom hebben individuele producenten, bedrijfstakken, ngo’s en regeringen een toenemend aantal ethische labels geïntroduceerd (die bijvoorbeeld de naleving van alle arbeidsnormen waarborgen). Om te voorkomen dat ethische labels tot bepaalde niches van de handel beperkt blijven, moeten de labels efficiënter worden ingezet en inhoudelijk worden geverifieerd.

Sociaal verantwoordelijke investeringen waarbij fondsen worden geïnvesteerd in bedrijven die aan specifieke sociale criteria voldoen zijn de afgelopen jaren veel populairder geworden en vormen potentieel een krachtig instrument om de sociale verantwoordelijkheid van bedrijven te bevorderen. Het effect van sociaal verantwoordelijke investeringen kan echter alleen worden versterkt als de investeerders zich op basis van een meer gestandaardiseerde sociale rapportage een duidelijker beeld van de situatie kunnen vormen. Het groenboek pleit daarom voor meer harmonisering van de instrumenten die worden gebruikt om sociaal verantwoordelijke investeringen te evalueren.

Het overleg

Doel van het groenboek is een debat over alle aspecten van de sociale verantwoordelijkheid van bedrijven op gang te brengen. Overheidsinstanties (met inbegrip van internationale organisaties), bedrijven, sociale partners, ngo’s en alle andere betrokken partijen en belangstellenden worden verzocht zich uit te spreken over de volgende vraag: Hoe kan een partnerschap worden gesloten met het oog op de bevordering van de sociale verantwoordelijkheid van bedrijven? Opmerkingen kunnen tot 31 december 2001 naar het volgende adres worden gestuurd:

Europese Commissie
Corporate Social Responsibility Green Paper consultation
Wetstraat 200
B-1049 Brussel