Klaske Postma: Hoe kan de circulaire economie bijdragen aan een veerkrachtiger, sociaal rechtvaardiger en een milieuvriendelijke wereld?

Hoe kan de circulaire economie bijdragen aan een veerkrachtiger, sociaal rechtvaardiger en een milieuvriendelijke wereld? Deze vraag stelde non-profit organisatie, onderzoeksinstituut en transitieversneller Circle Economy afgelopen week via een open brief. Begin dit jaar bracht Circle Economy het Circularity GAP Report 2020 uit waaruit blijkt dat er wereldwijd (maar) 8,6% grondstoffen in de kringloop blijven. In Nederland ziet dit cijfer er iets rooskleuriger uit: MVO Nederland presenteerde dit jaar de Nieuwe Economie Index waarbij de circulariteit op 12,1% uitkomt.

Dat betekent dat 87,9% van de Nederlandse grondstoffen, en 91,4% grondstoffen wereldwijd verloren gaan. Naast de kans op uitputting van verschillende grondstofvoorraden betekent dat ook dat we nieuwe (fossiele) grondstoffen blijven delven dus CO2 blijven uitstoten.

Tot zover de Circulaire Economie in cijfers op grondstoffen niveau. Terug naar de vraag bovenaan deze blog waarbij we gaan uitzoomen naar systeemniveau; systems thinking.

Hoe kan het anders?

Een aantal voorbeelden uit de praktijk:

• Kringlooplandbouw: je verbouwt verschillende groenten op een flink stuk grond. Je doet dat biologisch, veelal met de hand en met wat hulp. De inwoners van het dorp hebben de keuze om iedere week zelf hun groenten te oogsten en een deel van de groenten verkoop je in de winkel. Veel last van de maatregelen rondom covid-19 heb je niet, je ziet de omzet zelfs stijgen omdat sommige consumenten nu liever niet in de drukbezochte supermarkten komen.
• Local Food: je hebt van je hobby je werk gemaakt: gezond koken. Hoe maak je heerlijke vegetarische maaltijden van verse zelf geoogste groenten? Je bent een catering begonnen en je klanten weten je creatieve, gezonde combinaties te waarderen. Een deel van je klanten zijn door de coronacrisis weggevallen, maar je hebt ook weer nieuwe klanten waaronder verzorgingstehuizen en ziekenhuizen.
• Circulair Ontwerpen: je bent zelfstandig product ontwerper en hebt een aantal maanden geleden ervoor gekozen je eigen project te starten. Je bent op zoek gegaan naar lokale grondstoffen: hoe maken we hier gezonde en circulaire materialen van? Welke mooie functionele producten kunnen we hiervan maken? Je bent aardig op weg met een eerste designproduct en onderzoekt momenteel lokale (kleinschalige) productiemogelijkheden.
• Smart Industry: je bouwde je eigen 3D-printer en hebt het 3D printen met o.a. plastic afval al aardig onder de knie. Je krijgt nu opeens allerlei opdrachten, want de ziekenhuizen komen specifieke onderdelen tekort. Ook de gangbare opdrachten staan niet stil tijdens de corona-crisis. Ontwerpers en materiaalkundigen komen langs met ideeën en je hebt een flinke ‘to do-lijst’ van experimenten die je kunt gaan doen.
• Creatieve Broedplaats: je hebt de sleutel gekregen van een oud pand in de stad; het stond al een tijdje leeg. De perfecte plek voor een duurzame broedplaats en met een groep enthousiastelingen begin je aan de duurzame verbouwing. Een plek waar kan worden gewoond (in tiny houses), gewerkt, gemaakt, gepraat, gedanst, gesport, en gezond kan worden gegeten. Een lokale gemeenschap, midden in de stad, waar ook wijkbewoners bij worden betrokken. Er wordt samengewerkt, iedereen is gelijk en het (duurzame) doel is de baas.

Dit zijn bestaande voorbeelden die ik in de afgelopen weken ben tegengekomen, allemaal voorbeelden van circulaire bedrijvigheid.

Lokale economie

Wat is er nodig voor een veerkrachtige wereld? Om deze vraag te kunnen beantwoorden zullen we nieuwe waarden moeten definiëren. Tijdens mijn zoektocht kwam ik de waarden van Bioregional tegen, ze lijken op de Sustainable Development Goals. Gezondheid en geluk staan bovenaan, en ik denk dat een ieder van ons het daar wel mee eens kan zijn. Op nummer 2 staat gelijkheid en lokale economie, en op nummer 3: cultuur en gemeenschap. Deze waarden sluiten perfect aan op de praktijkvoorbeelden van hierboven.

Preston Model

Vanwege de coronacrisis ligt de Nederlandse economie voor een groot deel stil. Maar zoals hierboven beschreven ligt niet alles stil; lokale economieën kunnen doorgaan. Het doet me denken aan het verhaal achter het Preston model, een model voor stadsvernieuwing en kent vijf pijlers:

1. Evenwicht in initiatieven van onderop en bovenaf met een risicodragend bestuur: politiek leiderschap met visie en uithoudingsvermogen is essentieel en zet het vliegwiel van maatschappelijke verandering in gang.
2. Strategische samenwerking met lokale partners: denk aan o.a. ziekenhuizen, woningcoöperaties, opleidingen, boeren, restaurants, culturele instellingen, afvalverwerkers, fabrieken en (kleine) ondernemers.
3. Coöperatieve werkgelegenheid: een veelvoud van nieuwe, kleinschalige bedrijvigheid neemt de plaats in van het streven naar een grote, centrale, en daarmee kwetsbare bron van economische welvaart.
4. Plaatselijk geld: afrekenen bij de fietsenmaker? In Preston kan dat ook met de PP, de Preston Pound. De introductie van een plaatselijk betaalmiddel was een slimme zet. Daarmee blijft geld circuleren in de lokale economie, en stimuleert het vooral het kleinbedrijf, bijvoorbeeld de winkel om de hoek.
5. Kennis is macht (de rol van een katalysator): in Preston is er een centrum voor lokale economische strategie, gefinancierd door de regionale overheid. Dat centrum zorgt voor praktische adviezen, voortgangsverslagen, persoonlijke begeleiding en terugkoppeling naar de politiek.

De 5 pijlers zijn overgenomen vanuit dit artikel, van Radar Limburg.

De Nederlandse economie is voor een heel groot deel globaal ingericht. Covid-19 laat ons zien dat deze systemen niet veerkrachtig zijn. Bedrijven die afhankelijk zijn van vraag en/of aanbod vanuit andere landen hebben het moeilijk. Vergelijk het met een buis. Hoe kleiner de diameter, hoe sterker de buis. Maak je de diameter groter, bij een gelijke wanddikte, dan wordt de buis zwakker en vertoont het scheuren.

Lokale productie

Moeten we dan alles dichtbij huis gaan produceren? Wel, kijkend naar de circulaire economie zou dat wel het meest ideale scenario zijn. Stel dat ieder land het voor elkaar krijgt om lokale economieën op te starten, regeneratieve landbouw toe te passen en haar eigen afval circulair te maken. Stel, we starten in Nederland circulaire textielfabrieken; de technologieën zijn er. Een groot deel van ons afval bestaat uit textiel en het zou van de zotte zijn als we zouden blijven slepen met afval/grondstoffen.

Belastingverschuiving

Dus op de midden lange termijn zullen we zelf meer circulair moeten gaan produceren. Circulair bouwen zou op de korte termijn al kunnen, hier zijn al veel organisaties mee bezig die o.a. aangesloten zijn bij Cirkelstad. Om circulaire productie en circulair bouwen mogelijk te maken is er in Nederland/Europa een belastingverschuiving nodig: minder belasting op arbeid en meer belasting op vervuilende/primaire grondstoffen, de Ex’tax maakt dit mogelijk. Alleen op deze manier kunnen we ervoor zorgen dat de 8,6% circulariteit wereldwijd flink gaat stijgen.

Netwerkorganisaties

Ik heb de afgelopen 2 jaar, als zelfstandige, ondervonden hoe het is om te werken in verschillende netwerkorganisaties. Naast dat ik mezelf enorm heb ontwikkeld en ontplooid, en ontzettend veel mensen heb leren kennen, besef ik me ook hoe belangrijk het is om krachten te verenigen. Vergelijk het met een grasmat: onder de grond vormen allerlei kleine wortels verschillende netwerken die met elkaar verbonden zijn waardoor de grasmat stevig op zijn plek blijft. Iedere wortel draagt bij vanuit een vaste positie. Ik denk dat daarom een stevige lokale basis voor je onderneming belangrijk is. Welke duurzame (bewoners)initiatieven zitten er in jouw buurt en hoe kan jij hier onderdeel van worden? Als ondernemer/zelfstandige kun je dat prima combineren met wat meer landelijke netwerken en opdrachten. Foto: Interwoven van Diana Scherer

Milieuvriendelijk

Bovenstaande systeemverschuivingen dragen tevens bij aan een milieuvriendelijke wereld waarin kennisdeling een belangrijk aspect is. We zullen meer ‘open source’ moeten gaan werken om klimaat- en natuurherstel mogelijk te maken, het zijn flinke uitdagingen waar we voor staan. Project Drawdown beschrijft met welke 100 oplossingen we morgen al kunnen beginnen om CO2 op te ruimen. In Nederland is de Climate Cleanup hier actief mee bezig en brengt met name de natuurlijke oplossingen onder de aandacht.

Sociaal rechtvaardig

Voor een sociaal rechtvaardiger wereld zou ook het onderwijs een systeemverandering kunnen ondergaan. Minder gericht op toetsing van kennis (prestatie), meer gericht op ontwikkeling en vaardigheden. Onze cultuuropvatting ten aanzien van een ‘succesvolle carrière’ zal moeten veranderen: je kunt ook succesvol zijn als je zinvol bijdraagt aan de maatschappij vanuit je identiteit, uniciteit, authenticiteit en passie. Verander het paradigma ten aanzien van de niveaus: VWO is niet hoger dan VMBO en HAVO. Liever hebben het niet meer over ‘niveau’ maar over verschillende onderwijsvormen. Zo is VMBO een praktische onderwijsvorm, VWO is een theoretische onderwijsvorm en HAVO zit er uiteraard tussenin. Dat geldt ook voor de vervolgopleidingen, MBO is niet lager dan HBO en WO. Ze zijn complementair aan elkaar, zo werkt het in de praktijk ook. Bedenk eens welke beroepen tijdens de coronacrisis als vitaal worden aangemerkt. Dat zijn veelal de beroepen met een ‘lage opleiding’ en deze zullen we meer moeten gaan waarderen, letterlijk in geld uitgedrukt.

Basisinkomen

Daar waar het bij de grotere bedrijven nu lastiger is om volgens de 1.5 meter economie te gaan werken, is dat bij zelfstandigen (als ze de crisis overleven) in netwerkorganisaties niet of nauwelijks aan de orde. Kunnen grote bedrijven leren van de organisatievormen van zelfstandigen en kleine ondernemers? Ja, dat kunnen ze; maar dan zal er een interne verandering nodig zijn. Van controle naar vertrouwen, van hiërarchie naar holacratie, van ik naar wij, van destructief naar regeneratief. Er zullen veel bedrijven het moeilijk gaan krijgen in ‘het nieuwe normaal’, ook de duurzame bedrijven en sociaal ondernemers. Misschien is een basisinkomen helemaal niet zo verkeerd zodat werklozen sneller het nieuwe werkgeluk vinden in een veerkrachtige wereld.

Klaske Postma, Circulair & Biobased Product Designer. Oprichtster van Regeneration Design en Bio Design.