De grote aandacht voor de beurskoersen staat in schril contrast tot de bescheiden rol van de beurs in de economie. Het aandeel in bedrijfsfinancieringen komt in Europa niet boven tien procent uit. Liever stappen bedrijven naar banken voor krediet. Toch heeft het beursvirus pensioenfondsen, beleggingsclubs, bemiddelde particulieren én bedrijven gegrepen. Dat kon zolang de belofte van snelle rijkdom telkens opnieuw een generatie beleggers met vers kapitaal lokte. Zo groeide de beurs uit tot een mondiaal piramidespel, niet gehinderd door absurde koers-winstverhoudingen. Dit ‘global casino ‘ crashte in 2000 en sindsdien is 8000 miljard euro aan vermogen verdwenen.
De gevolgen voor de reële economie zijn rampzalig. De huidige laagconjunctuur is deels te danken aan de omvangrijke bestedingsuitval als gevolg van de beurskrach. Waar Nederland een dikke 1 procent extra groei kon realiseren dankzij de beurshausse, is het beeld nu spiegelbeeldig. De economie is onder invloed van de beurs conjunctuurgevoeliger geworden. Onhandig genoeg dwingt het Groei- en Stabiliteitspact de eurolanden een krapper uitgavenbeleid af en verergert zo de lopende recessie. Enig lichtpuntje is het waanzinnige belastingplan van president Bush, dat het overheidstekort in de VS omhoog jaagt.
De kleine belegger kan kiezen tussen de pest en de cholera: nú een fors verlies nemen of met lange tanden wachten tot het beter wordt.
Pensioenfondsen financierden lagere premies, premievakanties en verbetering van de pensioenregels door snelle vermogensgroei via de aandelenmarkten. Dit was goed voor de bedrijfswinsten, maar nu missen gepensioneerden de indexatie en deelnemers zien hun pensioenrechten afnemen. De grote vermogensverliezen zetten de komende jaren de loononderhandelingen onder zware druk.
Dan het bedrijfsleven zelf. Creatie van aandeelhouderswaarde bracht menig onderneming ertoe ook in goede tijden er lustig op los te saneren. De beurskoers van morgen dwong veel winstgevende bedrijven tot een anorexia-strategie, talloze werknemers en vakbonden in verbijstering achterlatend.
Daarnaast verleidde de beurshausse wereldwijd bedrijven om ‘in finance’ te gaan. Bedrijven als Philips hebben sommige jaren meer winst gemaakt in hun dealingroom dan met de verkoop van cd-spelers en haardrogers. Ahold , KPN , Numico en vele anderen namen op basis van stijgende beurskoersen flink krediet op ter financiering van overnameprogramma’s. De beurskoers vormde het scharnier in deze verbouwing van veel bedrijven tot internationale financiële constructies. Het rijk met opties bedeelde management profiteerde mee. Dit heeft veel bedrijven financieel kwetsbaar gemaakt. De eisen voor de kasstroom werden hoog opgeschroefd om aan de gigantische rente- en aflossingsverplichtingen te voldoen. Geforceerde boekhoudkundige praktijken als goodwill accounting waren het gevolg. Soms is zelfs sprake van malversaties en fraude. De crediteuren en controleurs van deze ‘financialisering van de economie’ – banken en accountants – vonden het allemaal best.
Om met Jean Frijns van pensioenfonds ABP te spreken: dit beest moet getemd (Optiek, 7 december 2002). Ik deel zijn optimisme over de collectieve leereffecten niet. In het huidige internationale financiële systeem kan het rationeel zijn mee te gaan in irrationele bewegingen van de markt, zoals de Amerikaanse econoom Paul Krugman stelt in zijn boek ‘De Grote Recessie’.
De beurs maakt dus meer kapot dan ons lief is. De economische repercussies zijn te groot om de beurskrach als een bedrijfsongeval af te doen, zoals een aantal schrijvers in deze serie beweert. Daarom wens ik een breed politiek programma voor beter toezicht, versterking van verantwoordingsregimes en bescherming van de reële economie tegen de uitwassen van de beurs.
Voor de accountants bepleit ik scheiding van controle en advies. Verder moet er een wettelijke aansprakelijkheidsregeling komen, naast een aangifteplicht bij fraude.
Vanwege de perverse werking van opties is afschaffen van aan de beurskoers gerelateerde beloning gewenst, met uitzondering van startende ondernemers.
Voor de pensioenfondsen wil ik een scherp financieel raamwerk, waarin de buffereisen stijgen met de risicodragende beleggingen, wat leidt tot structureel dekkende en zo constant mogelijke premies. Nederlandse pensioenfondsen moeten net als hun Engelse collega’s de beurs mijden.
De morele herbewapening, waar Lans Bovenberg voor pleit (Optiek, 2 december 2002) is cruciaal. Maatschappelijk verantwoord ondernemen bevat mooie aanknopingspunten voor een indringende zoektocht naar economische waarden en normen. Nu is vrijheid en vrijblijvendheid troef. Daarom moet de Oeso- code voor verantwoord ondernemen verplicht worden. Het helpt als ondernemers het voorstel van Groen Links en PvdA steunen voor een wettelijke rapportageplicht.
Deze discussie gaat over de vraag waartoe het bedrijfsleven op aarde is en wie daar de baas is. De aandeelhouderseconomie heeft haar falen geëtaleerd. De overige belanghebbenden zijn nu aan zet. De raad van commissarissen moet niet langer worden benoemd uit het old boys-netwerk. Om te beginnen verdienen werknemers een plek in de RvC, maar waarom niet ook consumenten en milieuorganisaties?
Dit politieke programma is het begin van een antwoord op de ontsporing van het beurskapitalisme. Laten we doorgaan tot het journaal meldt: ‘Nederland is genezen van de ziekte die beurskoers heet.’
Kees Vendrik is lid Tweede-Kamerfractie Groen Links.